✒️مهدی میرزایی، دانش آموخته دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران
شیخ موسی نثری دستجردی ، در سال ۱۲۶۰ ه.ش در دستجرد کبودرآهنگ متولد شد . وی ، تحصیلات دینی خود را تا مرحله خارج فقه در همدان به پایان برد و زبان فرانسوی را نیز فرا گرفت . در ۱۸ سالگی به عضویت انجمن ادبی همدان و حلقه نزدیکان غمام همدانی درآمد . ضمن اشتغال به کار معلمی ، به تحصیل علوم ریاضی ، علوم غریبه ، فلسفه ، منطق و عرفان پرداخت و در این راه به مدارج عالی رسید.
وی در تمام این رشته‌ها ، پیشرفت‌های قابل‌ملاحظه‌ای نمود و مثلاً در ریاضیات توانست برای حل معادلات درجه سه جبرومقابله ، فرمول تازه ای پیدا کند که توسط شادروان دکتر علی اقبالی که از جمله شاگردان نثری در مدرسه نصرت همدان بود و در آن زمان در فرانسه تحصیل می‌کرد، این کشف تازه به مرحوم پروفسور هشترودی داده شد تا به آکادمی علوم ریاضی پاریس فرستاده شود. موسی نثری به زبان و ادبیات عرب مسلط و در نگارش زبان فارسی نیز کم نظیر بود. انتخاب نام نثری نیز به همین دلیل بود.
سبک نویسندگی او بسیار شبیه به سبک آلفونس دوده ( 1897 – 1840 م ) ، نویسنده فرانسوی برجسته قرن ۱۸ و ۱۹ و پیرو سبک ناتورالیسم بود. جملاتش در نگارش ، ساده ، کوتاه ، گویا و مانند کلام سعدی سهل و ممتنع بود. وی از موسسان مدارس امیریه و نصرت همدان بود و سالها مدیریت مدرسه اخیر را برعهده داشت. در انتشار نشریات اتحاد و روزنامه آزاد ملی و مجله الوند در همدان مشارکت داشت و در آنها مقالاتی هم می نوشت. از سال ۱۳۰۴ ه.ش به بعد مناصبی چون ریاست اداره معارف همدان ، کرمانشاه ، کردستان و قزوین را عهده‌دار گردید و در اواخر عمر در تهران اقامت گزید. [1]
نوشته های وی ساده و دلنشین بوده و در آنها مطالب مبتکرانه و عمیق بسیار می‌توان پیدا کرد. از حیث مایه علمی و فصاحت ادبی بر بسیاری از هم دوره های خودش برتری داشت و از اولین کسانی بود که در ایران به سبک غربی رمان نوشت. از رمان‌های او می‌توان به رمان عشق و سلطنت که رمانی تاریخی در زندگی و فتوحات کوروش کبیر است، اشاره کرد . مردم ایران آن زمان ، کمتر نام کوروش را شنیده و با سلسله هخامنشیان نیز آشنایی چندانی نداشتند . به گفته ادوارد براون ، سبک نگارش این کتاب که به صورت داستانی نوشته شده، همردیف بهترین رمان های تاریخی اروپایی همزمان خود بود. این کتاب در سال ۱۳۳۷ ه.ق در همدان چاپ شد. شرح مثنوی معنوی، مهم‌ترین اثر او در حوزه ادبیات است که از شاهکارهای تالیفات قرن اخیر ایران می باشد. وی از اولین کسانی است که با قلمی ساده و دلنشین و فصاحتی بی‌مانند، ۶ جلد دفتر مثنوی مولانا را به نثر در آورده و برای نخستین بار پس از هفت قرن بعد از نگارش مثنوی، فهم مثنوی معنوی مولانا را برای عموم مردم آسان کرده است.
دیگر آثار و تالیفات علمی وی عبارتند از رمان افسانه طی زمان، رمانی به نام تاریخ غیرت درباره دلاوری ها و پایداری های همدانی ها در برابر سپاه عثمانی در دوران پایانی سلسله صفویه و در عهد شاه طهماسب دوم و آغاز دوره نادرشاه که بعد از سالها اخیرا منتشر شده است، این کتاب شامل اطلاعات دقیق مردم شناسی و شهر شناسی و معماری شهری همدان در اواخر عهد صفوی نیز هست. قواعد نثری در جبر و مثلثات ، مقدمه و تدوین دیوان غمام همدانی ، تفسیر سوره یوسف ( ع ) و .... . برخی از ابتکارات ، اختراعات و کشفیات وی بدین قرارند: کشف فرمول حل معادلات درجه سه ریاضیات و برخی اشکال هندسی که به نام قوانین نثری معروف است. تئوری علمی ضبط امواج ، اصوات و اشکال، ساخت ساعت آفتابی شاخص و نصب آن در مسجد جامع همدان ، اختراع وسیله ترسیم بیضی که در دایره اختراعات به نام وی ثبت گردیده است. وی در ریاضیات نیز تا حد زیادی تبحر داشت، به طوری که معادلات سه مجهولی را که قسمت اول آن توسط حکیم عمر خیام حل شده بود را تکمیل کرد و به پاداش این موفقیت علمی به افتخار او ، مجلس جشنی در آکادمی علوم فرانسه برگزار شد. نثری در سال ۱۳۳۲ ه.ش در سن ۷۲ سالگی چشم از جهان فرو بست.
در ادامه ، قسمتهایی از خاطرات دکتر علی اقبالی [2] که در دوران نوجوانی و جوانی از شاگردان نثری در همدان و در مدرسه نصرت بود، آورده می شود تا جلوه هایی از زندگی وی بر خوانندگان روشن گردد. دکتر اقبالی در مورد چگونگی تدریس و اداره مدرسه نصرت خاطرات جالبی را بیان می کند که در ادامه قسمت هایی از آن بیان می گردد: نثری آنچه را که در سایر مدارس ایران از جمله مدارس تهران آموزش داده می شد، به دانش آموزان یاد می‌داد. او ساختن باتری ( پیل برقی ) و تبدیل سیب زمینی به قند به وسیله بخار آب را آموزش می‌داد و با ساختن زیجی در بالای بام مدرسه تازه ساخته شده نصرت، ساعات روز ، اوقات شرعی نماز ، غروب آفتاب و حرکت ماه را در ایام مختلف سال ، به خصوص در ماه رمضان تعیین می‌کرد و به مسئولین مساجد و موذنان اطلاع می‌داد.
در نبود فضا و امکانات، آزمایشگاه شیمی کوچکی در زیرزمین مدرسه برای درس شیمی ساخت و در آنجا کارهای شیمیایی و مسائل مربوط به آن را آموزش می داد و وسایل مربوط به علم فیزیک را خودش می‌ساخت و چگونگی کار با آنها را نیز تعلیم می داد که شاید در آن زمان ، فقط در مدارس تهران چنین کاری انجام می شد. وی مردی ساده ، بدون غرور و خودستایی و به معنی واقعی کلمه وارسته بود. از بین صدها مقاله درباره مسائل گوناگون ادبی ، تاریخی ، علمی و طبیعی که نگاشته، فقط معدودی از آنها در روزنامه‌ها و مجلات قدیمی به چاپ رسیده است.
نثری ابتکارات علمی و اجتماعی زیادی داشت و با وجود اینکه به اروپا و آمریکا سفر نکرده بود، رفتار ، اخلاق و روش آموزش و پرورش او بسیار پیشرفته تر از زمانه وی بود. آنچه بیش از هر چیز برای او ارزش داشت، اندیشیدن دانش آموزان بود و به همین منظور برای انشا نویسی آنها عناوینی انتخاب می‌کرد که لازمه آن تفکر دانش آموزان بود. دانش‌آموزان را وادار می کرد درباره مسائل فکر کنند و مبتکر بار آیند و چون به زبان فارسی و آموزش آن بسیار علاقه داشت، در نگارش و استفاده از این زبان، آن را طوری آموزش می داد که واژه ها را در جای خود به کار ببرند تا بیهوده به کار گرفته نشود. در سالهای پنجم و ششم ابتدایی ، از دانش‌آموزان می خواست که از نظم و نثر نویسندگان فارسی پیروی کنند و نوشته های آن ها را برای بهبود نگارش خود انتخاب کنند.
درباره نویسندگی این نصیحت را می‌کرد که در فکر این باشیم که مسائل را با جمله های سنگین و پیچیده و خسته کننده و گاهی نامفهوم آغشته نکنیم، بلکه بکوشیم آنچه را که در اندیشه داریم، روی کاغذ بیاوریم و نویسندگی را چنین تعریف می کرد: « آنچه را که می‌اندیشیم ، بتوانیم همان را روی کاغذ بیاوریم » که بسیار هم نظر درستی بود و همیشه می‌گفت آنان که این توانایی را دارند ، بسیار اندک هستند.
......
متن کامل مقاله را اینجا دانلود کنید.
