✒️ امیرحسین حاجی‌علی، دانش‌آموخته کارشناسی تاریخ دانشگاه تهران
«یاور عباسعلی‌خان» معروف به «داداش‌بیک»، پدر رضاشاه پهلوی و از افسران هنگ سوادکوه بود. پدرش مراد علی سلطان سوادکوهی بود که در دوره محمدشاه قاجار در واقعه جنگ هرات (12۵۳ ق/ 18۳۷ م) کشته شد.
داداش‌بیک در طول زندگی پنج همسر اختیار کرد و صاحب 32 اولاد که 19 نفر از آنان در کودکی از دنیا رفتند. پنجمین همسر او نوش‌آفرین نام داشت و آخرین فرزندش بنا به میل پدر «رضا» نامیده شد. هنگامی که رضا 25 روزه بود، پدر برای مأموریت به بابل کنار می‌رود و بعد از 15 روز بر اثر بیماری استسقا از دنیا رفت.
برادر زاده‌های او، جنازه عموی خود را از بابل کنار به زیرآب و از آنجا با کجاوه به تهران منتقل می‌کنند و در صحن باغ طوطی حرم حضرت عبدالعظیم در شهرری به خاک می‌سپرند. در قسمت جنوب باغ طوطی آرامگاهی وجود داشت که به نام آرامگاه ساعدالسلطان (سعادت) معروف بود. [1] سید یوسف تفرشی، به خاطر ارتباط و دوستی که با داداش‌بیک داشت، اجازه داد تا پیکر او در آرامگاه خانوادگی‌شان دفن شود.[2] در این آرامگاه که اتاقی در حدود سه در چهار متر بود، از شمال به جنوب به ترتیب پنج قبر قرار داشت:
1- مزار میرزا سید یوسف تفرشی لشکرنویس فوج سوادکوه و فیروزکوه
2- مزار حاج میرزا سید باقرخان ساعدالسلطان پسر میرزا سید یوسف
3- مزار خورشید خانم خواهر رضاشاه (که به وسیله سرلشگر بوذر جُمِهری شهردار وقت تهران، در این آرامگاه دفن می‌شود)
4- مزار چراغعلی خان پَهلَو نژاد (امیر اکرم)، عموی رضاشاه
5- مزار یاور داداش‌بیک
محمدرضا خلیلی عراقی خبرنگار ویژه مراسم بازگشت و تدفین پیکر رضاشاه، مصاحبه‌ای را با سید تقی معینی، پاسبان این آرامگاه در تاریخ 20/02/1329 انجام می‌دهد. سید تقی نقل می‌کند در ده سال آخر سلطنت رضاشاه، او یکبار به زیارت مزار پدر رفته و قریب یک ساعت در آنجا توقف می‌نماید.
یکی از درباریان پیشنهاد می‌کند که چون سنگ قبر کوچک بوده و برازنده پدر شاهنشاه ایران نیست، اعلیحضرت اجازه دهند تا مزاری در خور شأن او ساخته شود. خاصه اینکه بر اثر بی‌سوادی حجار، غلط‌های املائی و جمله‌بندی هم بر روی آن مشاهده می‌شود. رضاشاه وقتی این پیشنهاد را می‌شنود مخالفت می‌کند و می‌گوید: «میل دارم سنگ قبر پدرم به همان طریق که در روز اول گذارده، باقی مانده و یادگاری از آن روزها باشد». رضاشاه به طور قطع نمی‌دانست در آینده کسانی به قدرت می‌رسند که در تخریب نه فقط آرامگاه خودش، بلکه همان سنگ مزار کوچک پدرش هم ذره‌ای تعلل به خود راه نمی‌دهند.
قبر داداش‌بیک با گچ و آهک پا گرفته شده و در حدود 20 سانتی‌متر از زمین بالاتر بود. در وسط گچ و آهک قطعه سنگ کوچکی دیده می‌شود که این عبارت در روی آن حک گردیده است: «وفات مرحوم مغفور رضوان جایگاه داداش‌بیک یاور فوج سوادکوه ولد مرحوم مراد علی سلطان تاریخ اول ذیالحجه الحرام 1295». خبرنگار به علت از بین رفتن خطوط حجاری موفق به عکس‌برداری دقیق از سنگ مزار داداش‌بیک نمی‌شود اما برای ثبت در تاریخ عین آن هفت سطر را با همان غلط‌ها عیناً نقل می‌کند:
وفات مرحوم
مغفور رضوان جا
یگاه داداش بیک یاو
ر فوج سوادکوه ولد مر
حوم مراد علی سلطان
تاریخ زالحجه الحرام
1295 [3]
در جریان تخریب آرامگاه رضاشاه و تغییرات و فعالیت‌های عمرانی که سالها بعد در حرم حضرت عبدالعظیم رخ داد، سنگ مزار داداش‌بیک معدوم می‌شود و امروزه اثر و نشان‌هایی از آن باقی نیست. از آرامگاه ساعدالسلطان، امروزه تنها سنگ مزار کهنه و آسیب دیده میرزا سید یوسف لشکرنویس و پسرش سید باقر ساعدالسلطان و چند تن از اعضای خانواده‌شان باقی مانده است که تصویر آن را در بخش تصاویر مشاهده خواهید کرد.
در جریان یکسان سازی قبور صحن باغ طوطی، این دو سنگ مزار از معدود قبوری بودند که از تخریب در امان ماندند اما در اثر گذر ایام بسیار آسیب دیده و متن روی قبور کم‌رنگ شده است و هیچ‌گونه توجهی به مرمت و نگهداری از آن نمی‌شود.
در رابطه با تصویر داداش‌بیگ، تصویری منسوب به او وجود دارد که به عنوان پاسبان، در کنار میرزا رضا کرمانی ایستاده است و میرزا در غل و زنجیر، کنار او نشسته است. در این رابطه باید یادآور شد که بین سال درگذشت داداش‌بیک، که بر روی مزارش 1295 ق حک شده است با سال ترور ناصرالدین شاه یعنی سال 1313 ق که آن عکس هم در همان سال انداخته شده است، حدود 18 سال فاصله وجود دارد و در نتیجه آن شخص پاسبان نمی‌تواند داداش‌بیک بوده باشد.
در سالهای پس از انقلاب، صحن باغ طوطی دچار تغییر و تحولات زیادی شد که صحبت درباره آن فرصت دیگری را می‌طلبد. از جمله این تغییرات، تخریب تعدادی از اتاق‌های آرامگاه‌های خانوادگی و تغییر کاربری آنان بود. در سالهای اخیر، با ساخته شدن صحن جدید، ایوان ناصری و صحن مقابل آن که قبل از انقلاب «صحن شاه» نامیده می‌شد و بعد از انقلاب به «صحن آیت‌الله کاشانی» تغییر نام یافت و نیز بخشی از باغچه طوطی به مجموعه داخلی حرم اضافه شد.
در نتیجه آرامگاه خاندان ساعدالسلطان، درست کنار صحن جدید قرار گرفت. امروزه سنگ مزاری که متعلق به عباسعلی‌خان داداش‌بیگ، چراغعلی‌خان امیراکرم و خورشید خانم باشد موجود نیست. اما با توجه به عکسی که از کتاب «همسران شاه» اثر آقای بهرام افراسیابی مشاهده کردم، توانستم محل دقیق مزار داداش‌بیگ را بیابم که تصویر آن را در قست پایین مشاهده خواهید نمود.
قرار دارد محل دفن داداش‌بیک است که سابقاً سنگ قبری داشت. (۴)
به داداش‌بیک منسوب شد
----------------
پی‌نوشت:
1- محمدرضا خلیلی عراقی، بازگشت، تهران، چاپ تابان، 1329، ص 53
2- بهرام افراسیابی، همسران شاه 2، تهران، بهرام افراسیابی، 1380، ص 37
3- محمدرضا خلیلی عراقی، بازگشت، تهران، چاپ تابان، 1329، ص 54
4- عکس از کتاب آقای افراسیابی، ص 41
* تصاویر مزارها متعلق به نگارنده است.
* از جناب آقای مهدی حاجی‌علی، عموی بزرگوارم، بابت در اختیار قرار دادن کتاب «بازگشت» نهایت تشکر و قدردانی را دارم.
