✒️فریما دستیار، دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ گرایش ایران اسلامی دانشگاه تهران
روزنامه نگاری در ایران تاریخچه‌ای دیرینه دارد. کلمه روزنامه در زبان فارسی دارای ریشه‌ای قدیمی است و در برخی از کتاب‌های سده‌های نخست اسلامی این واژه با شکل روزنامچه دیده می‌شود. در دوران فتحعلی شاه، محمدشاه و اوایل پادشاهی ناصرالدین‌شاه، اصطلاح کاغذ اخبار مورداستفاده مردم بوده است ولی به‌مرور زمان روزنامه به معنای قدیم به کار رفت و استفاده از اصطلاح کاغذ اخبار منسوخ شد.
اولین نشریه چاپی ایران، در دوره سلطنت «محمدشاه قاجار» به‌وسیله «میرزا صالح شیرازی» در تهران تأسیس شد. اولین شماره این نشریه ماهیانه که در دوشنبه بیست و پنجم ماه محرم ۱۲۵۳ قمری (اول ماه مه ۱۸۳۷ م) منتشر شد فاقد نام بخصوصی بود و به ترجمه از واژه فرنگی Newspaper، کاغذ اخبار نامیده می‌شد و در دو صفحه یک‌رویه به قطع ۴۰ سانتی‌متر در ۲۴ سانتی‌متر با خط نسخ در تیترها و با خط نستعلیق در متن با چاپ سنگی بدون نام و عنوان چاپ می‌شد. ارومیه اولین شهرستانی است که در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران صاحب نشریه شد. این نشریه که دومین نشریه ایران هم به شمار می‌رود، به زبان آشوری بود و بانام زاهاریرادی باهارا در سال ۱۲۶۵ هجری قمری (۱۸۴۹ میلادی) آغاز به انتشار کرد.
۱۸ بهمن ماه، سالروز انتشار نخستین روزنامهٔ رسمی و دولتی، دومین نشریهٔ فارسی زبان و روی هم رفته سومین نشریهٔ ایران پس از کاغذ اخبار و روزنامهٔ آشوری زبان «زهریری د بهرا» است. نخستین شمارهٔ این نشریه هفتگی در پنجم ربیع‌الثانی سال ۱۲۶۷ هجری برابر با ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی در سومین سال پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، به دستور میرزا تقی‌خان امیرکبیر منتشر شد. این روزنامه که بعدها «وقایع اتفاقیه» نام گرفت در نخستین شماره‌اش به نام « روزنامچه دارالخلافه تهران» به چاپ رسید. این روزنامه با همت و تلاش امیرکبیر پایه‌گذاری شد تا بتواند گامی در جهت تحقق اهداف و برنامه‌های اصلاحی وی بردارد.
امیرکبیر در همان شماره نخست اهداف خود را از انتشار این روزنامه بیان می کند و می‌گوید: « از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آنها از امورات داخله و وقایع خارجه است لهذا قرار شد، هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و غیره را که در دول دیگر گازت می نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهرهای ایران منتشر گردد که اهالی ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و غیره اطلاع حاصل نمایند و از جمله محسنات این گازت یکی آن که سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است، دیگر اینکه اخبار کاذبه اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می شد، بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و بدین سبب لازم است که کل امنای دولت ایران و حکام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایای صادق این دولت روزنامه را داشته باشند و بر حسب قرارداد فوق در یوم جمعه پنجم شهر ربیع الثانی سنه ۱۲۶۷ به این کار شروع شد و مباشر این روزنامه به هر کس که طالب باشد، هفته به هفته خواهد رساند.»
در نخستین شمارهٔ آن، تصویر شیر و خورشید با عبارت « یا اسداللّه الغالب» به شیوه‌ای خاص طراحی شده بود که واژهٔ اللّه بالای شیر قرار گیرد. خط و خوش‌نویسی نستعلیق در دورهٔ قاجار دستخوش نوآوری‌هایی شده بود و این مهم در عبارت «روزنامهٔ اخبار دارالخلافهٔ طهران» که در بالای نشریه نوشته می‌شد به خوبی قابل مشاهده است. این روزنامه با چاپ سنگی چاپ می‌شد و شماره‌های آن هم‌اکنون در کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس موجود است.
امیرکبیر دربارهٔ این روزنامه گفته بود:
«عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع‌اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کار کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و آنکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.»
پس از قتل امیرکبیر، ادارهٔ روزنامه در ۱۲۸۸ هجری به محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه)، مترجم دربار، رئیس تازهٔ ادارهٔ انطباعات ناصرالدین شاه، سپرده شد. او در این مسیر تغییرات بنیادینی در ساختار وقایع‌اتفاقیه ایجاد کرد. بقیهٔ دست اندر کاران و گردانندگان روزنامه نیز، پیوسته در تغییر بودند.
این روزنامه که از شمارهٔ دوم به اسم روزنامهٔ وقایع‌اتفاقیه چاپ می‌شد در هر هفته تا شماره شانزدهم مورخ ۲۱رجب ۱۲۶۷ در روزهای جمعه و از آن به بعد روزهای پنج‌شنبه در چهار و گاهی شش الی هشت صفحه انتشار یافت و از این تاریخ تا سال ۱۳۲۴ هجری به مدت ۵۷ سال انتشار یافت. از شمارهٔ ۴۷۱ به بعد، این روزنامه با نام «روزنامهٔ دولت علیهٔ ایران» به چاپ رسید. تعداد صفحه‌های این روزنامه از چهار تا دوازده در نوسان بود.
روزنامه دارای ۲ بخـش داخلـی و خـارجی بـود. در بخـش داخلـی اخبـار و اطلاعات داخل کشور منتشر می شد. بخش خارجی این روزنامه شامل نقل قـول مستقیم از روزنامه‌های خارجی بود و بخش داخلی این روزنامه اخبار همایونی، پزشکی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی را در برمی گرفت و همچنین شامل اخبار دارالخلافه، دربار و سفرهای ناصرالدین شاه، عزل و نصب‌ها و اعطای مقام‌ها و نشان‌ها و امتیازات می‌شد.
در برخی از شماره‌ها اعلان‌های رسمی دولتی در ورقه‌ای جداگانه در کنار روزنامه منتشر می شد که به آن اشتهارنامه می‌گفتند. همچنین اخبار ولایات، بخشی از مطالب این نشریه را تشکیل می‌داد. بیشتر اخبار خارجی مرتبط با دگرگونی‌های سیاسی و اقتصادی کشورهای اروپایی بود و مقالاتی که از روزنامه های اروپایی برگرفته می‌شد با ترجمهٔ روان فارسی در روزنامه منتشر می شد. بسیاری از این ترجمه‌ها کار خود صنیع‌الدوله بود. یکی از جالب‌ترین مسائلی که مورد توجه نویسندگان روزنامه قرار گرفته بود، اخبار مرتبط با کودکان و نوجوانان بود. از جمله می‌توان به انتشار مستمر و پیوستهٔ اخبار مدرسهٔ دارالفنون، گزارش کودکان و آبله‌کوبی ایشان، خبرهایی پیرامون کودکان فرنگی، گزارش‌های مربوط به حوادث کودکان، کودکان بزهکار و حتی اخبار و آگهی‌های کتاب‌های کودک اشاره نمود.
با وجود آنکه «وقایع اتفاقیه» تأثیر بسزایی در جهت پیشرفت احوال اجتماعی و سیاسی جامعه داشت، دست‌اندرکاران روزنامه با چالش هایی رو به رو بودند. نخست آنکه بهای روزنامه گران بود و عامه مردم توان خرید آن را نداشتند. بهای روزنامه ده شاهی بود و این درحالی بود که یک من گوشت، یک قران می‌ارزید. بنابراین هر شماره از وقایع‌اتفاقیه برابر نیم من گوشت هزینه داشت. بدین ترتیب، در عمل، روزنامه تنها ویژه خواص بود که از عهدهٔ خرید آن برمی‌آمدند. دوم آنکه، محتوای روزنامه هر چه بیشتر به سمت مطالب متملقانه می‌گرایید، چنانچه از شش صفحه روزنامه، یک صفحه و نیم آن به اخبار و جزيیات کارهای ناصرالدین شاه می‌پرداخت.
کار به جایی رسیده بود که حتی تغییرات جوی و گرم شدن هوا را نیز به «یمن وجود مبارک» ربط می داد، برای نمونه در شمارهٔ سوم چنین آمده است:« از یمن طالع فیروزی مطالع و اقبال بیهمان سرکار اعلیحضرت پادشاهی، هوای دارالخلافه طهران در این اوقات به طوری خوب و خوش می‌گذرد که برف به آن شدت در سه چهار روزه به کلی از اطراف و حول و حوش رفت.»
در شماره یک نشریه، قیمت تک نسخه را ننوشته‌اند، اما قیمت شماره دوم پانصد دینار و شماره سوم ده شاهی نوشته شده است. قیمت روزنامه در طول ده سال هیچ تغییری نکرد و ده شاهی، آبونمان سالیانه ۲۴ قران و بهای آگهی نیز هر سطری ده شاهی بوده است.
