✒️فاطمه کاملی، دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه تهران

مقدمه: سیمای کمبوجیه در آثار یونانی

کمبوجیۀ دوم، پسر کورش بزرگ، غالباً در آثار یونانی به صورت مردی تصویر شده که در نقطۀ مقابل پدرش قرار دارد. او با خوهران خود ازدواج می‌کند و دستور قتل برادرش را می‌دهد. او پادشاهی‌ست که تسامح و بردباری پدرش را ندارد، به خاطر اختلاف بر سر ازدواج سلطنتی با خاندان فرعون به مصر لشکر می‌کشد و پس از فتح آن سرزمین، دستور به تحقیر فرعون و مصریانِ مغلوب داده و تعداد کثیری از ایشان را به قتل رسانده یا به اسارت می‌برد.

همچنین گاو آپیس را به قتل می‌رساند و از هیچ اهانتی به دین مصریان اکراه ندارد. پایان زندگی کمبوجیه تنیده در شگون‌های شومی چون زاده شدن فرزندی بی‌سر و پیشگویی‌هایی در باب مرگ وی است. گویی خدایان و سرنوشت دست به دست هم داده‌اند تا او را از میان بردارند.

همان‌طور که واضح است، بسیاری از این روایات از قالب داستانی هیجان‌انگیز فراتر نمی‌روند و نه‌تنها با یافته‌های باستان‌شناسی بلکه با روایات مصری معاصر کمبوجیه، مثل نگاره‌های باقی‌مانده از وی در لباس مصری (تصویر1) و یا کتیبۀ اوجاهورسنت (تصویر2)، نیز همخوانی ندارند و از همین جهت قابل نقد می‌باشند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

برخورد کمبوجیه با مصریان مغلوب

کمبوجیه غالباً در آثار یونانی، خصوصاً روایات هرودت و کتسیاس، مردی نیمه دیوانه معرفی می‌شود که نه از خرد و نه از سیاست‌مداری و تسامح پدرش کورش بهره‌ای نبرده است.

در روایت هرودت، او، به عکس پدرش نسبت به شکست‌خوردگان مصری چندان رحم و مروتی از خود بروز نمی‌دهد. با این حال کتسیاس اشاره می‌کند:«پس از آن که آمیرتائوس [فرعون مصر] زنده دستگیر شد، [کمبوجیه] با او کاری نکرد جز این که او را همراه 6000 مصری که خودش آنها را برگزیده بود به شوش تبعید کرد.»

این نکته از آن جهت مهم است که هرودت داستان‌هایی از تحقیر فرعون (در تواریخ هرودت با نام پسامنیت) نقل کرده است. مثلاً این که کمبوجیه دستور داد به دختر او لباس کنیزان بپوشانند و با سطلی آب از جلوی بزرگان عبورش دهند، یا پسر او را همراه با دو هزار تن مصری دیگر با طنابی بر گردن و دهان‌بندی بر دهن از برابر او عبور دهند و سپس اعدام کنند. یا مسئلۀ گدایی یکی از دوستان سالخوردۀ فرعون از سربازان ایرانی که به گریه و نالۀ فرعون منجر شد از جمله مواردی‌ست که در تواریخ هرودت نقل شده است. (همان. 3. 14.)

داندامایف، تعداد 6000 مصری که به ایران فرستاده شده‌اند، یا گزارش کشته شدن 50000 مصری در برابر تنها 7000 ایرانی را معتبر نمی‌داند. (داندامایف، 1399: 102) اما این افراد احتمالاً می‌توانسته‌اند صنعتگرانی باشند که به ایران فرستاده شدند. دیودور سیسیلی نیز به غنایم و صنعتکاران مصری که کمبوجیه به ایران فرستاد تا برایش کاخ‌هایی در تخت‌جمشید و شوش و ماد برپا کنند، اشاره کرده است. (دیودور. 4. 46)

باستان‌شناسان، اشیاء گوناگون و غنایمی که نام نِخو، آماسیس و پسامتیخوس سوم را بر خود دارند در گنجینه‌های تخت‌جمشید کشف کرده‌اند. (داندامایف، 1399: 102) به‌علاوه، در کتیبۀ DSz از داریوش بزرگ درباره ساخت کاخی در شوش توسط داریوش، آمده است:«و زرگرانی که زرگری کردند، از مادها و از مصری‌ها بوده‌اند؛ و مردانی که چوب کار کردند از لیدیایی‌ها و از مصریان بوده‌اند.» (لوکوک، 1395: 294)

این که این صنعتکاران از دورۀ کمبوجیه در ایران مانده بودند یا توسط داریوش از مصر به ایران آورده شدند را نمی‌توان به قطع روشن کرد؛ اما می‌توان دریافت که استفاده از صنعتکاران مصری مورد توجه شاهان هخامنشی بوده است و روایت کتسیاس چندان نمی‌توانسته دور از واقعیت بوده باشد.

ممکن است یکی از مصریان نیز شخص فرعون بوده باشد که حتی این مسئله نیز کاملا ادامۀ سنت کورش بزرگ است. زیرا او هم آستواگس را تبعید نمود و کروزوس را با خود به ایران آورد.

در باب رفتار کمبوجیه با فرزندان فرعون، نبش قبر و بی‌حرمتی به جسد آماسیس، و کشتن گاو آپیس، به عکس تواریخ هرودت، نه در پرسیکا و نه در هروگلیف‌های مصری نکته‌ای نیامده است. به عکس، متون مصری نشانگر ادامۀ سیاست کورش در احترام به مذاهب، توسط پسرش کمبوجیه هستند.

کمبوجیه سیاست های فراعنه را در پیش گرفت، القاب آنان را به کار برد و حتی سعی نمود داستانی ساخته و نسب خود را به فرعون سابق، آپریاس برساند. او حتی در نقش برجسته‌ای با لباس مصری دیده می‌شود که در برابر خدایان مصر زانو زده و گاو آپیس را پدر آسمانی خود دانسته است.

به علاوه، کتیبۀ اوجاهورسنت به خط هیروگلیف بر مجسمۀ وی، حاکی از احترام کمبوجیه به خدایان و معابد مصری از جمله معبد سائیس ا‌ست. او دستور داد خارجیان مقیم معبد نیت از آنجا بیرون رفته و معبد پاکسازی شده و خدمه به آنجا بازگردند. هدایایی نیز به معبد تقدیم کرده و دستور داد جشن‌ها و راهپیمایی‌ها به همان شیوه‌ای که پیش‌تر مرسوم بود انجام گیرند. (بروسیوس، 1397: 73-75) که دقیقاً ادامۀ سیاستی‌ست که کورش پس از فتح بابل در پی گرفت.

به عقیدۀ بروسیوس، کمبوجیه مانند پدرش، کورش دوم، سیاست تساهل و تسامح مذهبی را در پیش گرفته، خدایان را محترم شمرده و دستور به تعمیر معابد و انجام عبادات مذهبی به همان شیوۀ رایج در میان مصریان را داده بود. (همان: 76) به علاوه، روایت هرودت از کشته شدن گاو آپیس به دست کمبوجیه، حتی با کتیبۀ روی تابوت سنگی گاو آپیس کاملاً متفاوت است زیرا بر اساس این کتیبه کمبوجیه مراسم تشییع تمام عیاری برای گاو آپیس برگزار کرده و حتی او را پدر آسمانی خود دانسته است و اساساً خود این سنگ قبر، هدیۀ کمبوجیه بوده است. (همان: 77-78 و قائم‌مقامی، 1348: 132-5)

بنابرین با استفاده از عقل تاریخی، منابع هم‌زمان با کمبوجیه، یافته‌های باستان‌شناختی، مقایسه و نقد متون کلاسیک می‌توان به این نتیجه رسید که روایت هرودت در مورد کمبوجیه نمی‌تواند مطابق واقعیت باشد. اما سوال اینجاست که پس هرودت این داستان‌ها را از کجا آورده؟ می‌دانیم که هرودت به‌ شخصه به مصر سفر کرده، با کاهنان مصری در دورۀ اردشیر اول هم صحبت شده و بر همان اساس کتاب‌های دوم و سوم خود را نگاشته است.

در دورۀ کمبوجیه اگرچه، سه معبد بزرگ و اصلی مصر به همان شیوه سابق، فعالیت‌هایشان را ادامه دادند، دیگر معابد با کاهش بودجه و پیشکش مواجه گشتند و درآمدهای دولتی‌شان تقلیل یافت. البته اما ممنوعیتی در پرستش خدایان مصری و توهینی به ایشان نشده است و علت کاهش مواجب معاید نیز اقتصادی بوده و نه مذهبی؛ زیرا مصر به دلیل جنگ‌های فراوان دچار مشکلات کشاورزی و تجاری شده  ) بود.Bresciani, 1985: 505-6)

با این حال، کاهنان این معابد به شدت از این اصلاحات اقتصادی ناراضی بودند. این کاهنان که غالباً تنها قشر با سواد و کتاب‌نویس محسوب می‌شدند، در وقایع‌نامه‌های خود تصویری از کمبوجیه ترسیم کردند که بیشتر نوعی انتقام‌گیری از او به خاطر کاهش درآمدهای ایشان بود. این وقایع‌نامه‌ها به نسل بعدی کاهنان انتقال یافت و سنتی را پدید آورد که ضد-کمبوجیه بود. و این کاهنان همین را روایت را برای هرودت نقل کردند که او در کتابش نقل کرده و تا مدت‌ها مرجع پژوهشگران تاریخ مصر و ایران قرار گرفت.

-----------------------

کتابشناسی

Bresciani, E., “The Persian Occupation of Egypt”, The Cambridge History of Iran, Vol. 2, Ilya Gershvitch ed., Cambridge: University of Cambridge Press, 1985, 502-28.

بروسیوس، ماریا، شاهنشاهی هخامنشی از کورش تا اردشیر اول، ترجمۀ هایده مشایخ، تهران: ماهی، 1397.

داندامایف، محمد، تاریخ سیاسی هخامنشیان، ترجمۀ فرید جواهرکلام، تهران: فرزان روز، 1399.

دیودور سیسیلی، ایران و شرق باستان در کتاب‌خانۀ تاریخی، ترجمه وحواشی از حمید بیکس شورکایی و اسماعیل سنگاری، تهران: جامی، 1384.

قائم‌مقامی، جهانگیر، «مسئلۀ کشته شدن گاو آپیس به دست کمبوجیه»، بررسی‌های تاریخی، شماره 19، 1348، صص 127-138.

کتسیاس، پرسیکا؛ داستان‌های مشرق زمین، لوید لولین جونز و جیمز رابسون، فارسی: فریدون مجلسی، تهران: انتشارات تهران، 1390.

کوک، جان مانوئل، «ظهور هخامنشیان و بنیان‌گذاری امپراطوری هخامنشی»، مندرج در تاریخ ایران کمبریج، دفتر دوم از جلد دوم (هخامنشیان)، به ویراستاری ایلیا گرشویچ، تهران: جامی، 1395، صص 13-122.

لوکوک، پی‌یر، کتیبه‌های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، تهران: فرزان روز، 1395.

هرودت، تاریخ هرودت، 2 جلدی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: اساطیر، 1395.