✒️ امیرحسین حاجی‌علی، دانش آموخته کارشناسی تاریخ دانشگاه تهران

در طول تاریخ ایران چه در عصر باستان و چه در قرون اسلامی، شهر تاریخی ری، همواره از مناطقی بود که از نظر مذهبی، تجاری و آبادانی، از اهمیت والایی برخوردار بود و پس از بغداد، یکی از با عظمت ترین شهرها بود که صفت عروس دنیا و لقب ام البلاد را داشته است.(۱) آرامش و امنیت حاکم بر آن موجب شده بود تا این شهر به موطنی آرام جهت رشد و پرورش چهره های مختلف علمی، ادبی و... تبدیل شود اما این آرامش هیچگاه دائمی نبود. وقوع عواملی نظیر لشگرکشی ها، جنگ ها و نیز زلزله های ویرانگر متعدد، خرابی ها و ویرانی‌های بسیاری را به این شهر وارد ساخت و همین عوامل موجب شد تا دیگر رمقی برای رونق مجدد این شهر باقی نماند و با پیشی گرفتن همسایه جدیدش تهران، تنها یاد و خاطره ای از روزهای باشکوه این شهر در کتاب های مختلف و نوشته های سیاحان و جهانگردان باقی بماند.

یکی از مفاخر و دانشمندان به نامی که در سال ۲۵۱ ق در این شهر پا به عرصه وجود نهاد و نام این شهر را همواره در ادامه اسمش به همراه داشت، ابوبکر محمد بن زکریای رازی بود.(۲) او از چهره ها و مفاخری بود که آثار ماندگاری در زمینه پزشکی، شیمی و فلسفی از خود بر جای گذاشت. او در ابتدای جوانی به علم کیمیاگری مشغول بود و مانند تمام کیمیاگران به دنبال یافتن اکسیری بود که فلزات بی ارزش را به طلا تبدیل کند. عاقبت این اکسیر را در علم طب یافت و مشغول آموزش این علم شد (۳) تا این که توانست به یکی از اطبای شناخته شده در جهان اسلام تبدیل شود.

شهرت او به گونه ای عالمگیر شد که حتی در اروپا، او را با جالینوس قیاس می کردند و به علت نگارش آثارش به زبان عربی، نزد غربیان به جالینوس عرب مشهور بود. در دوران کنونی که ویروس کرونا سرتاسر این کره خاکی را در نَوَر دیده است، مهم ترین کشف او یعنی الکل، بیش از هر زمان دیگری اهمیتی دو چندان یافته است.

او قبل از ریاست بر بیمارستانی در بغداد، ریاست بیمارستان ری را برعهده داشت.(۴) این بیمارستان در جنوب و جنوب غربی ری قدیم در محدوده فیروزآباد کنونی که امروزه از توابع قلعه نو و یکی از مناطق شهرری هست، قرار داشت.(۵) امروزه اثری از این بیمارستان باقی نمانده است اما یاد و خاطره این بیمارستان را در آثار و کتب های مختلف تاریخی می توان یافت.

رازی که ده سال آخر عمر خود را در ری سپری می کرد و در کنار ریاست بیمارستان، به تحقیقات و آزمایشات مختلف می پرداخت، عاقبت در سال ۳۱۳ ق در همین شهر دیده از جهان فروبست و درگذشت.(۶) رازی را پس از مرگ، در قبرستان حنفیان ری به خاک می سپارند. بسیاری از اماکن و آثار تاریخی ری از جمله محل دفن رازی بر اثر یورش دشمنان خارجی و زلزله های مکرر تخریب شده و به دست فراموشی سپرده شد. این فراموشی و گمنامی نزدیک به هزار و صد سال یا به عبارتی یازده قرن به طول انجامید.

در طول تاریخ، پژوهشگران و نویسندگان مختلفی در مورد محل دفن رازی اظهار نظر و گمانه زنی کرده اند. از جمله این افراد، حسین کریمان، استاد برجسته دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی فعلی)، محدوده احتمالی مدفن رازی را در گورستانی که امروزه به امامزاده شعیب مشهور است، می داند.

استدلال او بر این اساس است که این بخش از ری هرگز شیعه نشین نبوده است که بخواهند یکی از فرزندان موسی بن جعفر، امام هفتم شیعیان، را در آن به خاک بسپارند. او بر این گمان بود که محمد بن حسن شیبانی، فقیه حنفی و از یاران ابوحنیفه که در آن حدود مدفون بود، به مرور زمان با خرابی ری و رواج مذهب تشیع، اندک اندک کلمه شیبانی به شعیب تغییر پیدا کرده است و بزرگان سنی مذهب مدفون در ری نظیر هشام بن عبدالله و محمد بن زکریا در این گورستان که متعلق به حنفیان بود، دفن شده اند.(۷)

تلاش سیزده ساله مهدی دانشیار، مدیر پژوهش مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم و تیم تحقیقاتی او، منجر به انتشار رسمی خبر کشف محدوده دفن محمد بن زکریای رازی در گورستان امامزاده شعیب واقع در فیروزآباد شهرری می شود. او با استناد به آثار حسین کریمان، مهدی محقق، پرویز اذکایی و با توجه به این که بیمارستان ری و نیز محل تدریس و زندگی رازی در این محدوده بوده است، محل دفن او را در همین گورستان، یعنی تنها گورستان قدیمی که نزدیک محل مرگ او بوده تشخیص داد.(۸)

اما نکته ای که در این میان وجود داشت این بود که این گورستان قدیمی که شامل قبر هایی با خط کوفی و بعضاً متعلق به قرون دوم و سوم هجری بوده است، در غفلت سازمان میراث فرهنگی و به اسم یکسان سازی، در سال ۱۳۸۶ شمسی توسط اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان ری، با وجود اعتراض اهالی این منطقه، ویران می شود و تمامی قبرها صاف می شوند.(۹)

امروزه این گورستان با محوریت امامزاده ای که در آن قرار دارد، به یکی از قطب های مذهبی در این منطقه تبدیل شده است. در چند سال اخیر هم تعدادی از اعضای تیپ فاطمیون که به عنوان مدافعین حرم شناخته می شوند، در این گورستان دفن شده‌اند و بنای یادبود دارند. اما آنچه در این میان جای خالی اش احساس می شود، عدم وجود یک بنای یادبود آن هم در خور جایگاه و منزلت این دانشمند بزرگ است. بنای یادبودی که می تواند مانند آرامگاه فردوسی، خیام، سعدی، حافظ، ابن سینا و ... به اندازه قطره ای کوچک، پاس جایگاه این بزرگان را بدارد و این منطقه را به یکی از قطب های صنعت گردشگری تبدیل کند.

تمامی تصاویر متعلق به نگارنده است.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

پی‌نوشت:

۱- حسین کریمان، ری باستان، جلد یک، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵، ص ۱۱۷ الی ۱۲۰

۲- ابو ریحان بیرونی، رساله ابی ریحان فی فهرست کتب الرازی، ترجمه مهدی محقق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم ۱۳۹۷، ص ۴۷

۳- مهدی محقق، فیلسوف ری محمد بن زکریای رازی، تهران، انتشارات مؤسسه اسلامی دانشگاه مک گیل، چاپ دوم ۱۳۵۲، ص ۵ و ۶

۴- احمد عیسی بک، تاریخ بیمارستان ها در اسلام، ترجمه نورالله کسائی، مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، چاپ اول 1371، ص 159

۵- حسین کریمان، آثار بازمانده از ری قدیم، تهران، انتشارات دانشگاه ملی ایران، ۱۳۵۰ سال کورش کبیر، ص ۶۳

۶- مهدی محقق، فیلسوف ری محمد بن زکریای رازی، تهران، انتشارات مؤسسه اسلامی دانشگاه مک گیل، چاپ دوم ۱۳۵۲، ص ۷

۷- حسین کریمان، آثار بازمانده از ری قدیم، انتشارات دانشگاه ملی ایران، تهران، ۱۳۵۰ سال کورش کبیر، ص ۶۴

۸- ۲۰ بهمن ۱۳۹۹، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)

۹- ۲۰ بهمن ۱۳۹۹، سایت تحلیلی خبری عصر ایران