✒️مهدی میرزایی ، دانش آموخته دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران

یکی از مشکلات اساسی شهر بیرجند در اواخر دوره قاجاریه، مانند دیگر شهرهای کویری ایران، کم آبی بود. این مسئله در آن زمان به صورت مشکلی اساسی در آمده بود. بیرجند فاقد قنوات آب شیرین بود و یکی دو قنات شهر که آب شور داشتند، فقط برای کشاورزی و نهایتاً شستشو قابل استفاده بودند.

در سال های قبل از لوله کشی آب شهر، برای رفع مشکل آب شرب بیرجند آب انبار های متعددی به وسیله اشخاص خیر و نیکوکار ساخته شده بود که در فصل زمستان و بهار از آب قنوات دامنه کوه باقران پر می شد و این ذخیره آب، در تابستان تنها منبع آب شرب اهالی بود. هرگاه در سالی بارندگی به قدری کم می شد که قنوات روستاهای دامنه کوه باقران آب کافی برای پر کردن آب انبارهای شهر نداشتند، مردم شهر در تابستان دچار قحطی آب می شدند و ناچار بودند یا از قنات های آب شور شهر استفاده کنند و یا اینکه از افرادی که کارشان آب فروشی بود و از کوه با الاغ یا بر روی دوش خود آب به شهر می‌آوردند آب شیرین خریداری کنند.

بدیهی است که سیراب کردن مردم یک شهر با آب فروشی، آن هم به شکلی که امکانات آن روز اجازه می‌داد، کاری غیرعملی و مشکل بود. علاوه بر این، استفاده از آب انبارها نیز از نظر بهداشتی کاری غلط و نادرست بود و موجب شیوع انواع بیماری ها می شد.

محمد ابراهیم علم معروف به امیر شوکت الملک از مالکان بزرگ ایران، والی قائنات و سیستان در ۱۲۵۹ ه.ش در بیرجند متولد شد. پدرش امیر علم خان حشمت الملک، مالک و والی قائنات بود. این خانواده قریب ۱۱ قرن ، فرمانروایی سیستان و خراسان را متناوباً عهده دار بودند. محمد ابراهیم ، تحصیلات مقدماتی را نزد معلم های خصوصی فرا گرفت، سپس مدتی آموزش نظامی دید و در تیراندازی و اسب سواری و ... مهارت کامل یافت.

در ۱۲۸۳ ه.ش ، پس از فوت برادرش محمد اسماعیل خان، حکومت قائنات و سیستان از طرف مظفرالدین شاه به او واگذار شد و لقب امیر شوکت الملک گرفت. پس از انتصاب به این شغل، نظم و ترتیب خاصی برای اداره امور در پیش گرفت. برای ایجاد و توسعه امنیت، واحدهای نظامی از سواره نظام و توپخانه و پیاده تشکیل داد و مدرسه افسری نظام شوکتیه را بنیان نهاد و تا حدودی به منطقه آرامش بخشید.

در جنگ جهانی اول، انگلیسی ها برای حفظ هندوستان متوسل به شوکت الملک شدند. او نیرویی از چریکها تشکیل داد که سربازان آن ایرانی بودند و توسط افسران انگلیسی اداره می‌شدند و بودجه آن را نیز کنسولگری انگلیس تامین می کرد که در زابل و قائنات مستقر بود.

شوکت الملک مردی متمول و سخاوتمند بود. به امور فرهنگی علاقه تام و تمام داشت. در دوران حکمرانی خود به هزینه شخصی، شهر بیرجند را لوله کشی کرد و مدارس جدید دخترانه و پسرانه در غالب شهرهای سیستان تاسیس نمود و بیمارستان هایی نیز ایجاد کرد. تاسیس فرودگاه بیرجند نیز از دیگر اقدامات او بود.

پس از خلع قاجاریه و روی کار آمدن رضا شاه که ایران دارای دولت مرکزی شد، شوکت الملک که همیشه رفتار و اعمال خود را با اوضاع زمانه تطبیق می داد، کار حکومت را به برادرزاده های خود سپرد و به تهران آمد و به رضاشاه نزدیک شد. در ۱۳۱۶ ه.ش ، استاندار فارس گردید و در ۱۳۱۷ ه.ش نیز در کابینه محمود جم به عنوان وزیر پست و تلگراف معرفی شد و در کابینه های دکتر متین دفتری، علی منصور و محمدعلی فروغی سمت مزبور را دارا بود. پس از استعفای رضاشاه نیز از کار دولتی کناره گیری کرد و در بیرجند سکونت نموده و به املاک وسیع خود رسیدگی می‌کرد. وی در سال ۱۳۲۳ ه.ش درگذشت. ^[۱]

در ادامه به یکی از اقدامات مهم و برجسته شوکت الملک در بیرجند یعنی لوله کشی آب این شهر به عنوان اولین شهر دارای لوله کشی در ایران پرداخته می شود ، اهمیت این مسئله در این است که در آن زمان حتی تهران به عنوان پایتخت ایران دارای لوله کشی آب شهری نبود.

 همانطور که در بالا ذکر شد، شوکت الملک به عنوان حاکم بیرجند متوجه شد که باید فکری اساسی برای تامین آب آشامیدنی شهر کرد. در زمانی که هنوز هیچ یک از شهرهای ایران لوله کشی نشده بود، به فکر لوله کشی آب شهر بیرجند افتاد. اندیشه اولیه وی در این باره این بود که یکی دو رشته از قنوات دامنه کوه باقران را با رعایت مقدار آبدهی و موقعیت طبیعی آن خریداری کند و با یک رشته لوله، آب آن را به شهر بیاورد.

در این زمان که مقارن با پایان جنگ جهانی اول بود، لوله هایی که قوای انگلیس برای لوله کشی کمپ های نظامی خودشان به منطقه سفیدابه و سایر نقاط آورده بودند و بلامصرف مانده بود، توجه شوکت الملک را جلب کرد.  بلافاصله برای تامین سرمایه لازم جهت خرید لوله و هزینه لوله کشی، جلساتی را با حضور سرمایه داران شهر بیرجند تشکیل داد و از آنها خواست که هریک به فراخور خود کمکی به این کار مهم کنند.

به پول آن زمان، شوکت الملک مبلغ ۵۰ هزار ریال سرمایه حاضر شد در این کار قرار دهد که نسبتا سرمایه و پول هنگفتی بود و سایرین هم هر کسی مبلغی را متعهد شد و بعضی از مالکین قریه علی آباد که برای این منظور دعوت شده بودند نیز سهم خود را در قنات مذکور برای این کار واگذار کردند. کمیسیونی به نام کمیسیون لوله‌کشی، تحت ریاست شوکت الملک تشکیل شد و کمک ها را جمع آوری کرد و قنات های اهدایی را هم در اختیار گرفت، سپس لوله های سفیدابه را خریده و بقیه مقدار لوله های مورد نیاز را از هندوستان خریداری کرده و به بیرجند حمل نمودند.

اتفاقا در آن زمان، یکی از روسهای مهاجر به نام سویستانوف که به کار لوله کشی آشنا و وارد بود در بیرجند اقامت داشت . شوکت الملک وی را استخدام کرد و بعضی تکنسین های محلی را هم دستیار وی نمود تا آنها کار لوله کشی را آغاز کنند. شوکت الملک به تدریج ، علاوه بر آبهای اهدایی مردم، بقیه آب قنات علی آباد را هم خریداری کرد و در اختیار این کار گذاشت.

ابتدا در داخل قنات و قبل از آنکه آب در سطح زمین جاری شود، مقسمی با دقت ساخته شد که از آنجا آن مقدار آب که متعلق به شهر بود وارد لوله می شد و بقیه از مظهر قنات خارج و به مصرف آبیاری محل می رسید. ولی بعدها تمام آب قنات مزبور به شهر جاری گردید و به مصرف شهر می رسید.

رشته لوله ای که آب را به شهر می آورد، فاصله ای در حدود 9 کیلومتر از مرتفع ترین نقطه ی تپه ماهور هایی که در طول شرقی و غربی شهر بیرجند کشیده شده شده بود داشت و شهر در دو سمت شمالی و جنوبی آن قرار گرفته بود و در نهایت به داخل آب انباری می ریخت که به همین منظور و برای نگهداری آب ساخته شده بود.

از این آب انبار دو رشته لوله جدا می‌شد که یک رشته در دامنه شمالی و رشته دیگر در دامنه جنوبی تپه ماهورهای مورد بحث بود و هر دو قسمت شهر را از شرق به غرب در بر می گرفت. در آن زمان به علت اینکه موجبات و وسایل فنی برای لوله کشی منازل وجود نداشت، در مسیر دو رشته لوله ذکر شده و به فواصل معین در معابر عمومی شیرهایی نصب و تعبیه کردند که اشخاص از آن آب بر می داشتند و به مصرف نیازمندی‌های خود در داخل خانه می رساندند.

بدین ترتیب شهر بیرجند نه تنها از گرفتاری بی آبی نجات پیدا کرد بلکه به صورت اولین شهر ایران درآمد که از آب لوله کشی بهداشتی بهره‌مند بود. بعدها که شهرداری بیرجند از لحاظ مالی قدرت و توانایی کافی پیدا کرد، با اخذ کمک هایی از جاهای مختلف، لوله کشی بیرجند از حالت اولیه خارج شد و توسعه یافت و سراسر شهر را در بر گرفت. کار لوله کشی منازل و بردن انشعاب آب به داخل خانه ها و مستغلات نیز عملی گردید.

برای اینکه موسسه لوله کشی بیرجند دارای دوام و بقای قانونی باشد، در همان زمان برای آن اساس نامه ای تنظیم نمودند که بر طبق آن عمل می شد. این اساسنامه قبل از آنکه به ثبت برسد و بنگاه آب لوله بیرجند شخصیت حقوقی پیدا کند، مدتها ملاک عمل بود.

طبق اساسنامه، موسسین سابق یا فرزندان آنها اعضای مجمع عمومی این موسسه شناخته شده و همه ساله تشکیل جلسه می‌دادند و هیئت مدیره ای برای اداره امور آب شهر انتخاب و بودجه دخل و خرج آن را تصویب و بر امور آن نظارت می کردند. اساسنامه مذکور در دوران حیات شوکت الملک، بدون آنکه به ثبت رسیده باشد، سالها ملاک عمل بود ولی بعد از فوت وی  اسدالله علم فرزند وی، ثبت قانونی اساسنامه و تحقق شخصیت حقوقی بنگاه آب لوله بیرجند را عملی کرد تا از گزند مداخلات شهرداری و حکومت‌های وقت مصون باشد.

به منظور انجام کار، مطالعه در نحوه عمل و مفاد اساسنامه بر عهده محمد علی منصف که در آن تاریخ نماینده قائنات بود گذاشته شد. منصف پس از مطالعه و مشاوره کافی در تهران ، اساسنامه را در تاریخ دهم اسفند 1327 ه.ش برای ثبت آماده ساخت و در اداره ثبت تحت عنوان موسسات خیریه به ثبت رسید. [۲]