✒️ امیرحسین حاجی علی، دانش آموخته کارشناسی تاریخ دانشگاه تهران
«یاد آر ز شمع مرده یاد آر»
بخشی از شعر علی اکبر دهخدا در رثای جهانگیرخان صوراسرافیل
درست در آغاز سلطنت محمدعلی شاه به عنوان ششمین پادشاه از سلسله قاجاریه، دعوت نشدن نمایندگان «دار الشورای ملی» به مراسم تاج‌گذاری، نمایانگر روابط چالش برانگیز و پرتنش این پادشاه با قدرتمندترین نهاد مشروطیت یعنی مجلس، ادامه داشت. ترور ناموفق محمدعلی شاه بدست افرادی ناشناس، آغاز نقطه عطفی در روابط شاه و مجلسی بود که در این حادثه مقصر شناخته شد و سیل خشم و غضب سلطانی متوجه خانه ملت و نمایندگان آن شد. با مستقر شدن نیروهای قزاق به فرماندهی کلنل لیاخوف روسی در بهارستان، توپ های جنگی آنان خانه ملت را که نمایندگان در آن سنگر گرفته بودند، بمباران کرد. محمدعلی شاه که در این میان به بهانه گرمی هوا به محوطه «باغشاه» رفته و در آن جا مستقر شده بود، دستور داد تا تعدادی از آزادی خواهان را دستگیر و در باغشاه به حضور او بیاورند. در دوم تیرماه 1287 سه تن از آنان از جمله میرزا نصرالله ملک المتکلمین، یکی از شناخته شده ترین واعظان و خطیبان مشروطه خواه، به همراه میرزا جهانگیر خان شیرازی مدیر روزنامه صور اسرافیل و قاضی قزوینی از روحانیون مشروطه خواه، پس از شکنجه، در مقابل محمدعلی شاه به قتل رسیدند و در راه مشروطیت فدا گشتند. اجساد آنان شبانه و پنهانی در ضلع جنوبی باغشاه دفن شد. پس از فتح تهران و برچیده شدن استبداد صغیر بدست مجاهدان مشروطه خواه، هزاران نفر در آرامگاه آنان جمع شده و با آوردن دسته های گل یاد آنان را گرامی داشتند.
با سپری شدن سالیان متمادی و به مرور زمان، آرامگاه شهدای مشروطه، به فراموشی سپرده شد و رو به فرسودگی و تخریب گذاشت. با گسترش تهران و ساخت بناهای شهری در محوطه باغشاه سابق، به خصوص با ساخت بیمارستانی جنب این آرامگاه، محوطه این مکان که به مخروبه تبدیل شده بود، به یک حیاط بسیار کوچک هم مبدل گشت که فقط یک سرایدار در آن زندگی می کرد. مزار ملک المتکلمین و برادرش و صور اسرافیل در حیاط این خانه و مزار خدیجه سلطان و مهدی ملک زاده، همسر و فرزند ملک المتکلمین در زیر زمین این خانه واقع شده بود که با تلی از آجر و مصالح مخروبه این ساختمان ویرانه پر شده بود. برای اولین بار در سال 1383 گزارش هایی مبنی بر تخریب این بنا منتشر شد که با گذشت سالیان متمادی و وعده های مسئولان شهرداری در احیا و بازسازی این مکان، اتفاق خاصی صورت نگرفت. علاوه بر این بی توجهی، گسترش فضای بیمارستان لقمان و تخریب این مکان نیز از شایعاتی بود که بر این مکان سایه افکنده بود. با انتشار تصاویری از این بنای تاریخی در فضای مجازی و خبرگزاری های مختلف، افکار عمومی متوجه و نگران این مکان تاریخی شد تا اینکه در مهرماه 1400 مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری تهران، خبر از بازسازی این مکان تاریخی داد.
تصاویر آرامگاه شهدای مشروطه پیش از بازسازی
تصاویر آرامگاه شهدای مشروطه پس از بازسازی
در بازدید میدانی از این مقبره تاریخی که توسط نگارنده این یادداشت صورت گرفت، چند نکته نظرم را جلب کرد، از جمله این که در تعامل صورت گرفته بین مسئولان شهرداری و بیمارستان لقمان، مساحت بیشتری نسبت به قبل در اختیار فضای این آرامگاه گذاشته شده و این محوطه به صورت زیبایی بازسازی و مرمت شده است. علاوه بر آن، ساخت و سازی که توسط بیمارستان صورت می گیرد هم به نوبه خود باقی و در حال انجام است اما دیگر خطری متوجه این مکان تاریخی نیست.
آرامگاه شهدای مشروطه دو درب دارد؛ یک درب آن داخل حیاط بیمارستان لقمان است که اتاقک حراست شهرداری کنار آن قرار گرفته تا از ورود شهروندان جلوگیری کند، درب دیگر نیز در کوچه پشتی بیمارستان واقع شده که قفل است. بنابراین به هیچ صورت امکان ورود به این مکان در حال حاضر وجود ندارد. علاقه مندان صرفاً می توانند از کوچه مذکور و تنها از پشت نرده های آهنی، داخل این بنا را مشاهده کنند. آدرس آن نیز بدین شرح است: «تهران، چهارراه لشگر، خیابان کمالی، خیابان مخصوص، بن بست شهید محمدقاسم پورآبادی».
مزار مهدی ملک زاده، فرزند ملک المتکلمین، یکی از شخصیت های علمی فرهنگی دوران معاصر و نویسنده کتاب «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» نیز در این مکان قرار دارد.
